ZGODĘ NA SZCZEPIENIE DZIECKA MUSZĄ WYRAZIĆ OBOJE RODZICE
Zgodnie z art. 92 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dziecko pozostaje do pełnoletności pod władzą rodzicielską, czyli z reguły do ukończenia 18 roku życia. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO) przyznaje rodzicom jednakowe prawa w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej. Jest tak bez względu na to, czy rodzice są małżeństwem, mieszkają razem, czy też mają rozbieżne światopoglądy, np. w sprawie wychowywania dziecka. Co najważniejsze – każdemu z rodziców przysługuje w tym zakresie pełnia władzy – z jednym bardzo ważnym wyjątkiem – o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie (art. 97 § 2 KRO).
Na 100 mln chorych na COVID-19 umiera tylko jedno dziecko
W braku porozumienia między rodzicami decyduje sąd opiekuńczy. Należy przy tym pamiętać, że generalną zasadą wykonywania władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka i związany z nim interes społeczny w tym znaczeniu, że kryteria te są ze sobą nierozerwalne i zbieżne. Oznacza to, że działanie zgodne z interesem dziecka nigdy nie może być sprzeczne z interesem ogólnospołecznym (a w związku z tym działanie niezgodne z interesem dziecka jest niezgodne z interesem ogólnospołecznym). Jest to niezwykle istotne w kontekście „odmowy” zaszczepienia dziecka w świetle podjętych decyzji władz RP wobec małoletnich i nakłaniania rodziców do ich zaszczepienia.
Nie możemy utożsamiać tzw. interesu społecznego jako ochronę starszych obywateli przed przenoszeniem wirusa przez młodszych, bez brania pod uwagę bezspornych i publicznie podawanych do wiadomości badań, że na 1 000 000 mln ludzi chorujących na COVID-19, umiera tylko jedno dziecko. Tylko chociażby z tego punktu widzenia należałoby się zastanowić nad sensem szczepień zdrowych dzieci preparatem nie do końca zbadanym.
Dobro dziecka wymaga maksymalnego stopnia staranności rodziców, w szczególności w zakresie podejmowania decyzji o zaszczepieniu dziecka. Brak takiej staranności dowodziłby, że nie sprawują oni prawidłowo władzy rodzicielskiej, co powinno spowodować interwencję sądu opiekuńczego. W przyszłości może to również skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą rodziców względem dziecka za ewentualne szkody poniesione przez dziecko.
Czym są „istotne sprawy dziecka”?
Wspomnianym wyżej wyjątkiem od sprawowania pełnej władzy rodzicielskiej osobno i przez każdego z rodziców jest sytuacja, gdy dochodzi do podejmowania decyzji w „istotnych sprawach dziecka”. I chociaż kodeks rodzinny nie rozstrzyga jakie sprawy są istotne, to dobrą wiadomością jest to, że doktryna i bogate orzecznictwo są w tej kwestii zbieżne i ugruntowane.
I tak, skoro do istotnych spraw dotyczących dziecka należą na przykład: nadanie lub zmiana imienia lub nazwiska, długotrwały wyjazd za granicę, ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka, podejmowanie lub kontynuowanie leczenia, wybór drogi edukacji czy też wystąpienie o wydanie dokumentu paszportowego, to nie ulega najmniejszej wątpliwości, że do wykonania szczepienia u dziecka niezbędna jest zgoda obojga rodziców a w przypadku braku takiej zgody podstawą działania lekarza może być wyłącznie orzeczenie sądu opiekuńczego.
Obowiązek poddawania się szczepieniom niewątpliwie stanowi ograniczenie praw i wolności obywatelskich, również wolności osobistej dziecka. Tymczasem, ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Jednocześnie, ograniczenia te nie mogą naruszać istoty tych wolności i praw (art. 31 ust. 1 Konstytucji). Oznacza to, że wprowadzane regulacje nie mogą prowadzić do ich zniesienia.
Zgoda na szczepienie dziecka musi być wyrażona świadomie
Bez względu jednak na to, czy obowiązek ten stanowiłby naruszenie art. 31 Konstytucji, czy też nie, należy podkreślić, że wymogiem prawnej skuteczności zgody rodziców na wykonanie szczepienia jest to, aby zgoda ta wyrażona była świadomie, to jest w stanie pełnego zrozumienia i rozeznania wszelkich okoliczności faktycznych związanych z przeprowadzonym szczepieniem. To lekarz powinien przekazać kompleksowe, rzetelne i zrozumiałe informacje dla osób wyrażających zgodę na szczepienie dziecka, w szczególności o wystąpieniu niepożądanych odczynów poszczepiennych prowadzących do ciężkiej choroby, a nawet śmierci.
Jeśli dziecko ukończyło 16 lat – oprócz zgody rodziców, wymagana jest zgoda dziecka
Jeżeli dziecko ukończyło lat 16 (a nie ukończyło 18 lat), poza zgodą rodziców, wymagana jest zgoda samego małoletniego na dokonanie szczepienia. W tym wypadku, jeżeli pojawi się rozbieżność decyzji małoletniego i jego przedstawiciela ustawowego albo sprzeciw jednego i drugiego, podstawą legalizującą działanie lekarza będzie również decyzja sądu opiekuńczego. To rozwiązanie wynika z zasady, że „wola człowieka co do tego, co dzieje się z jego ciałem, powinna być respektowana jak najwcześniej, to jest gdy tylko osiągnie on stosowną do tego dojrzałość lub też odpowiednie rozeznanie”.
A zatem nieprawdą jest, że dzieci nie mają prawa głosu, a w istotnych dla nich sprawach życiowych decydują wyłącznie rodzice. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalone na jej podstawie ustawy oraz podpisane konwencje są prawem bezwzględnie obowiązującym, o którym musimy pamiętać.
Art. 72 ust. 3 Konstytucji RP stanowi, że:
W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka
Pojęcie – “ustalanie praw dziecka” zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, obejmuje również podejmowanie decyzji o interwencji medycznej u dziecka, co w chwili obecnej jest szczególnie istotne, jako że interwencją medyczną niewątpliwie jest dokonywanie szczepień dzieci. Konstytucja RP nie zna zatem jakiejkolwiek granicy wieku małoletniego, która pozwalałaby na podejmowanie czynności medycznej bez nakazu jego wysłuchania.
Potwierdza to również art. 95 par. 4 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym:
Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia.
Art. 32 ust. 5 ustawy z dnia 05 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty stanowi, że:
Lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych osobie, która ukończyła 16 lat tylko za jego zgodą
Art. 17 i art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta reguluje uprawnienia osób małoletnich w zakresie prawa pacjenta do wyrażenia zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych, wyrażenia zgody na zabieg operacyjny, metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko w następujący sposób:małoletni, który ukończył 16 lat, ma prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych przez lekarza:
Pacjent małoletni, który ukończył 16 lat, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.
Art. 37 h ust. 1 pkt 1), 2) i 3) ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne wprowadza obowiązek “uzyskania świadomej zgody przedstawiciela ustawowego i małoletniego na zasadach określonych w art. 25 ustawy o zawodzie lekarza do prowadzenia badania klinicznego z udziałem małoletnich.
Powyższe regulacje potwierdza art. 12 ust. 1 i 2 Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku, zgodnie z którym:
Państwa – Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka
W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego.
Przyjęte w ww. ustawach rozwiązania wprowadzające czysto formalne kryterium wieku – 16 lat – warunkujące konieczność uzyskiwania zgody na podejmowaną interwencję medyczną spotkało się ze zdecydowaną krytyką, z uwagi na sprzeczność tego przepisu z art. 72 ust. 3 Konstytucji RP. W szczególności podnoszone są argumenty, że granica ta została ustalona za wysoko oraz, że podstawowym kryterium w ustawodawstwie powinna pozostawać faktyczna zdolność osoby małoletniej do wyrażenia świadomej opinii o zamierzonej interwencji medycznej. Niektóre bowiem dzieci niejednokrotnie przewyższają potencjałem intelektualnym oraz dojrzałością osoby dorosłe i w związku z tym nie istnieją żadne argumenty przemawiające za nie uwzględnianiem głosu “małego pacjenta”.
Co się stanie, gdy dziecko zostanie zaszczepione bez zgody obojga rodziców ?
Kwestię tę reguluje art. 192 Kodeksu karnego, który penalizuje przestępstwo polegające na wykonaniu zabiegu (też szczepienia) bez zgody pacjenta (odpowiednio jego rodziców czy też sądu opiekuńczego). Za czyn ten grozi alternatywnie grzywna (do 1.080.000 zł), kara ograniczenia wolności do roku albo kara pozbawienia wolności do lat 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego (czyli prokurator nie może wszcząć postępowania samodzielnie). Równocześnie, w takiej sytuacji znajdują zastosowanie odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego w zakresie odszkodowawczym.
Notariusz Beata Zdziebłowska-Gidian
Prezes Stowarzyszenia Prawników Głos Wolności, absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, w 1980 r. ukończyła aplikację sędziowską, w 1982 r. została wpisana na listę radców prawnych przy Okręgowej Komisji Arbitrażowej w Warszawie, a w 1992 r. na listę adwokatów przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie. Od 1997 r. Beata Zdziebłowska-Gidian nieprzerwanie wykonuje zawód notariusza. Posiada bogate doświadczenie zawodowe zdobyte w różnorodnych zawodach prawniczych, jak również elastyczność i umiejętność biegłego poruszania się w zawiłych instytucjach prawnych.